Ασκήσεις για την ανάπτυξη της φωνημικής ή φωνολογικής ενημερότητας

       Η γραφο-φωνολογική ενημερότητα αναφέρεται στο βαθμό συνειδητοποίησης εκ μέρους του παιδιού ότι ο λόγος  - γραπτός και προφορικός συντίθεται από βασικές επιμέρους ακουστικές και οπτικές μονάδες: τα φωνήματα – φθόγγους, τα γραφήματα-γράμματα.

         Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές ότι κάθε ήχος, καθετί που εκφέρουμε προφορικά, μπορεί να έχει και γραπτή μορφή και ότι αρκεί ο συνδυασμός ενός σχετικά μικρού αριθμού γραπτών συμβόλων για να γραφτεί οτιδήποτε.

          Ο εκπαιδευτικός είναι σκόπιμο να επινοεί ασκήσεις που βοηθούν τους μαθητές να κατανοήσουν την αντιστοιχία φωνημάτων – γραμμάτων, αντίστοιχες με αυτές που προτείνονται στο Βιβλίο Μαθητή και στο Τετράδιο Εεργασιών της Γλώσσας της Α΄ Δημοτικού

•      Οι μαθητές λένε το όνομά τους ή άλλες λέξεις ρυθμικά χωρίζοντας τες σε συλλαβές.
•      Επαναλαμβάνουν παραλείποντας κάποια από τις συλλαβές, παραλείπουν τον πρώτο ήχο της λέξης ή προσθέτουν στην αρχή της μία συλλαβή ή ένα άλλο φώνημα, μιλούν κορακίστικα προσθέτοντας σε κάθε συλλαβή άλλη μία, βρίσκουν άλλες λέξεις που αρχίζουν από τον ίδιο ήχο ή τον περιέχουν, λένε αργά έναν έναν τους ήχους που αποτελούν το όνομα τους. 

       Η διαδικασία αυτή  έχει μορφή παιχνιδιού και συνοδεύεται από ρυθμικά χτυπήματα χεριών, ποδιών, αργά ή πιο γρήγορα. Καθώς προχωρά η επεξεργασία των γραμμάτων, οι μαθητές μπορούν να ασχοληθούν με δραστηριότητες όπως: 

•       Αλλάζουν τη θέση γράμματος/συλλαβής:  π.χ. αχ – χα, λάμπα – μπάλα.
•       Προσθέτουν ή αφαιρούν γράμματα/συλλαβές: π.χ. κάπα – καπάκι, σέλα – κασέλα, αλάτι – παλάτι, Άρης – Πάρης, άστρο – κάστρο.
•        Αλλαζουν κάποιο γράμμα: π.χ. γάλα – γάτα, λάχανα – χάχανα.
•        Αντιστρέφουν γράμματα ή συλλαβές: η/ο εκπαιδευτικός υποδεικνύει στους μαθητές την παραγωγή «λέξεων» χωρίς νόημα π.χ. γάλα – λάγα.

           Όταν οι μαθητές έχουν κατανοήσει και κατακτήσει τη σχέση φωνήματος – γραφήματος γίνονται επιπλέον ασκήσεις με συλλαβές. Ζητείται από τους μαθητές να τοποθετήσουν με διαφορετικό τρόπο τις συλλαβές μιας λέξης και να φτιάξουν από αυτές άλλες λέξεις με διαφορετικό νόημα π.χ. σοκολάτα → κότα, σόλα. Δραστηριότητες που αφορούν τη σύνθεση λέξεων μπορούν να γίνονται με δακτυλόκουκλες ή γαντόκουκλες, που κατασκευάζονται στην τάξη με απλά υλικά.

•        Χωρισμός λέξεων σε συλλαβές: Δίνονται λέξεις προφορικά στους μαθητές και εκείνοι καλούνται να τις χωρίσουν σε συλλαβές. Η άσκηση αρχίζει με δισύλλαβες λέξεις με ομαλή διαδοχή συμφώνου – φωνήεντος (π.χ. μήλο) και συνεχίζεται με τρισύλλαβες λέξεις της ίδιας κατηγορίας. Ο προφορικός χωρισμός των λέξεων σε συλλαβές μπορεί να συνοδεύεται από παλαμάκια ή το χτύπημα του χεριού του μαθητή στο θρανίο.
•         Χωρισμός συλλαβών σε φωνήματα: Η διαδικασία είναι η ίδια, με τη διαφορά ότι οι μαθητές χωρίζουν την κάθε συλλαβή σε φωνήματα. Η άσκηση αρχίζει με συλλαβές με ομαλή διαδοχή συμφώνου – φωνήεντος (π.χ. το, μα) και συνεχίζεται με δυσκολότερες συλλαβές (σφα, κλε, τρο κλπ).
•         Διάκριση λέξεων που αρχίζουν ή τελειώνουν με το ίδιο φώνημα: Δίνονται ζευγάρια λέξεων προφορικά στους μαθητές και αυτοί καλούνται να απαντήσουν αν αυτές αρχίζουν ή τελειώνουν με το ίδιο φώνημα.
•         Χωρισμός δισύλλαβων λέξεων σε συλλαβές και σε φωνήματα: Η διαδικασία είναι η ίδια όπως με τις πρώτες ασκήσεις. Εκφώνηση από τον εκπαιδευτικό τριών δισύλλαβων λέξεων και στη συνέχεια διάκριση της λέξης που δεν αρχίζει από το ίδιο φώνημα που αρχίζουν οι δύο άλλες. Εκφώνηση από τον εκπαιδευτικό τριών δισύλλαβων λέξεων και στη συνέχεια διάκριση της λέξης που δεν τελειώνει στο ίδιο φώνημα που τελειώνουν οι δύο άλλες.
•         Ασκήσεις με αποκοπή της αρχικής ή της τελικής συλλαβής: Δίνονται δισύλλαβες λέξεις (π.χ. μήλο, κότα) προφορικά μία μία στους μαθητές και αυτοί καλούνται να προφέρουν το υπόλοιπο της λέξης που απομένει μετά την αποκοπή της αρχικής η της τελικής συλλαβής.
•          Ασκήσεις με αποκοπή του αρχικού ή τελικού φωνήματος μιας λέξης: Δίνονται λέξεις (π.χ. έχω, όσο, φως κλπ.) προφορικά μία μία στους μαθητές και αυτοί καλούνται να προφέρουν το υπόλοιπο της λέξης που απομένει μετά την αποκοπή του αρχικού ή του τελικού φωνήματος.

            Τις ασκήσεις κατάτμησης μπορεί να διαδεχτεί μία μεγάλη ποικιλία ασκήσεων σύνθεσης. Η σύνθεση των γλωσσικών φωνημάτων και συλλαβών σε λέξεις είναι το αντίθετο από την κατάτμηση του προφορικού λόγου. Ο εκπαιδευτικός δίνει προφορικά στους μαθητές μια σειρά φωνημάτων ή συλλαβών και εκείνοι καλούνται να συνθέσουν τις συλλαβές ή τα φωνήματα και να προφέρουν τη λέξη.Με βάση τις αντίστοιχες ασκήσεις κατάτμησης ο εκπαιδευτικός μπορεί να φτιαξει διάφορες ασκήσεις σύνθεσης, με σκοπό να βοηθήσει τους μαθητές να βελτιώσουν την επίδοσή τους στην ανάγνωση και στη γραφή.

Πηγή : http://slideplayer.gr/slide/2794597/